Cada quen co seu son pero no mesmo camiño, por favor

"O ghallegho normativo non o podo ver diante. É o mítico que me cae fatal, que xa o ves e dis ti, non quero xulghar, pero xa xulghas". Así respondía un dos integrantes do grupo muradán que abriu o escasamente coñecido festival musical da capital galega, ao que probablemente quen estea a ler estas liñas non asistise —e moito menos presenciase desde todos e cada un dos ángulos do Monte do Gozo a través de historias de Instagram—, cando era preguntado acerca da súa opinión sobre o galego normativo. "A min o ghallegho ghústame que se fale como se fala en todos os lados, non hai que faser algho para quedar ben con todo o mundo", continuaba o cantante de La Favorita. O debate queda servido. As redes divídense entre os que se pronuncian a favor dos exquisitos seseo e gheada dos entrevistados e os que sinalan a insistencia da entrevistadora por aclarar que a norma non exclúe ningún destes fenómenos —que si, que cho di ela—. 

Toda esta discusión fonética non quedou exenta da retranca que caracteriza a calquera dos sectores dos e das galegofalantes. O propio "rapante" compartía no seu perfil de Instagram o vídeo acompañándoo dun "están as avoas da Costa da Morte preparándolle cartas bomba á pobre Estheriña". Escribo que o debate queda servido coa conciencia de que do noso, por moito que se sirva, nunca se come, ou iso adoitan dicir os que nunca o probaron. E hai que ter moito tempo libre, pensará algún, para poñerse a escribir sobre isto, e moito máis, pensará outro, para perder un par de minutos en lelo. Mais por se chegou ata aquí o curioso ou curiosa que quere matar a resaca emocional —ou non tan emocional— de O son do Camiño debullando unhas liñas na nosa lingua e sobre a nosa lingua, benvido ou benvida sexa. E que se una á mesa, que na nosa sempre faltan sitios por encher.

O da construción da koiné galega foi un proceso, como cabe esperar nunha sociedade como a nosa na que a lingua sobreviviu durante séculos de boca en boca, marcado por polémicas, intereses e diferenzas. Porque boca, claro, cada un tiña a súa, e cambiala despois de tanto tempo fería tanto como arrincarlle a un todos os dentes. Que a ver por que o dicionario ten que ratificar a fala da túa avoa e non a da miña, e a ver como vai suspender o meu Dieghiño ghallegho por faltas de ortografía se na casa non lle falamos outra cousa. Por non comentar o dos políticos, claro, que se adornan con esa lingua pastosa, artificial e densa coa que parece que se van atragoar. Está claro que aos galegos e galegas, desde sempre, vontade sobrounos pero a unidade non acabamos de configurala. Que somos así, moi do noso, e poida que de tanto que nolo quixeron arrebatar agora non deixamos que ninguén nolo toque, aínda coa mellor das intencións, que lle imos facer. Non procederá aquí especificar, unha por unha, as diversas propostas de estandarización que foron xurdindo ao longo do século XX, e mesmo con anterioridade, pois tal enumeración faríame perder o interese do potencial lector ou lectora que se aventurase ata este terceiro parágrafo, a non ser que sexa algún dos meus compañeiros ou compañeiras de grao en filoloxía, e mesmo sendo así —que eu tamén teño loitado contra o sono nalgunha clase de historia da lingua—. Mais o punto desta entrada non é informar, senón convidar á reflexión, que é a actividade que leva turrando polo noso idioma desde que temos conciencia del. Non esquezamos que sen reflexión, nunca hai problema, e sen problema, non hai solución. Isto sábeno ata os de matemáticas, que a ver se non foi a través dun problema como é que concluíron as cincuenta e sete sandías que mercou Claudia conducindo a 82 km/h.

De problemas, conflitos e liñas de argumentación imos sobrados, e cando ofenden o que entendemos como parte da nosa identidade —inclúa aquí cada quen a lingua, a cultura, a música ou, se quere, as Tanxugueiras— sáltanos o resorte do orgullo que leva anos oxidado para enchérmonos a boca con contestacións, datos históricos e publicacións de #bolboretas #enxebre e #galizaprofunda. Porque contra o de fóra reaccionamos ao momento, non vaia ser, que a teoría sabémola de memoria, pero cando toca facer revisión do de dentro, pospoñemos a auto-análise coma o meniño que se nega a que o pediatra lle mire a gorxa. Porque a gorxa está máis alá da boca, e só con pensar en mirar o que hai detrás da nosa lingua —e aquí xa non falo de anatomía— éntranos un arrepío certamente infantil. As causas históricas, para calquera que dedicase polo menos a tarde anterior a preparar un exame de lingua galega no instituto —que para que ía dedicarlle máis, se pasado teño física, que é o importante— son bastante sinxelas de deducir. En especial, para os que fomos escolarizados e escolarizadas despois de 1981, data na que uns señores moi importantes escribiron nun papel moi importante que quizais había que incluír o galego no ensino. Pero non creo que a ninguén lle soe, porque pouco nos acordamos deste papel se non é para citar un par de artigos copiados de Internet cando un madrileño escribe "Sanjenjo" en Twitter.

Grazas a este papel quizais ás xeracións pos-transición nos resulta familiar a independencia de Portugal, a anexión de Galiza a Castela ou a desaparición da nosa lingua das esferas formais pola chegada de nobres foráneos. E poida que estea a soar como unha profesora de galego pedante, pero algo hai que remexer no pasado, por moito tedio que produza aos detractores da historia, para ofrecer unha reflexión sobre o presente, porque senón só teriamos conxecturas —e, coa metade da carreira completada, iso falaría mal de min e peor do meu profesorado—. Os séculos seguintes adoitan despacharse rápido coa etiqueta de "Séculos Escuros", e se está escuro, pouco haberá que ver, pensarán algúns, se case non se escribía. Pero ante quen teña a paciencia de pensar durante máis de cinco minutos sobre eles revelarase a probabilidade de que esta escuridade arroxe algo de luz sobre a situación actual. Parecía que levantabamos cabeza aló nos comezos da centuria pasada, coas Irmandades, o Grupo Nós e as ilustracións dun señor con chapeu e gafas que quedan moi aesthetic no Día das Letras Galegas... mais a ditadura do caudillo ferrolán e a condena do noso idioma convertéronse no caldo de cultivo para a multitude de prexuízos que aínda teñen cabida nos debates actuais, pero dos que pouco nos alarmamos se non é para memorizalos e "calzalos" na pregunta de sociolingüística das ABAU. Que dicen que el gallego es de analfabetos y campesinos, si, si, que está fatal pensar eso y tal, y voy a poner también que es mentira eso de que solo lo hablen en las aldeíñas, a ver si me suman por lo menos cero con cinco y entro en Medicina, que es lo que quiero estudiar.

A dobre cara da estandarización é evidente. Gozamos da presenza da nosa lingua no ensino, na literatura e nos discursos oficiais —algo impensable para a xeración dos nosos pais, e xa non digamos para a dos nosos avós— pero á vez sentímola ornamental e prescritiva ata a ridiculización —algo impensable para a xeración dos nosos pais, e xa non digamos para a dos nosos avós—. De aquí vén que eu poida formalizar un escrito de carácter legal na lingua da miña avoa, pero que á vez esta se desculpe comigo por "falar o ghallegho mal, non coma ti, que es estudiada". Disto derívase que tras catro anos de formación vaia obter un título universitario como especialista en lingua e literatura galegas, pero que cando me pregunten acerca do meu grao o interlocutor se esforce inutilmente por agochar os seus dialectalismos. E, por suposto, así se explica que poida existir un programa na televisión pública que nos achegue á norma do galego e cumpra un gran labor normativizador, mais que ante as preguntas da súa presentadora o cantante dun grupo de música en galego que cumpre un inestimable labor normalizador responda que "o ghallegho normativo non o podo ver diante". Sen ánimo de depreciar o traballo de Esther, cuxos vídeos poida que me adianten esforzo a min como estudante que aspira a formar adolescentes na nosa lingua algún día; e tampouco o de The Rapants, grupo que encabeza case todos os meus daily mix de Spotify, convido a que o lector ou lectora lle dea unha volta ao tema e, se consegue darlle máis dunha, que o faga saber —que do que se pensa, sábese, pero do que se comparte, apréndese—.

Recupérese, pois, a dignidade do falar de cada zona, como de xeito tan comprometido o fan os muradáns co seu deixeiche ghanarme na pista de baile, que faría sangrar os oídos de calquera purista e enriquecería os do dialectólogo capaz de situalos dentro da isoglosa da gheada e na área cheísta —e, a modo de consello, deixo aquí escrito que se tropezades con alguén que fale de xeito semellante tentedes facer boas migas con el, porque se non me fallan os apuntamentos é probable que viva preto da praia—. Mais non deixe de valorarse, por moito que supoña un exercicio de superación da ancoraxe no local, os avances que lograron os e as que traballaron pola consecución dunha norma para o noso idioma, as máis das veces nun contexto no que abrir a boca supoñía que cha pechasen dun sopapo —e iso si que doe máis que arrincar os dentes—. O "ghallegho normativo", pois, non é máis ca iso, unha norma, unha ferramenta, unha referencia, e debe usarse como tal. Sen el non existirían os e as neofalantes, que nun contexto de masacre de galegofalantes supoñen unha riqueza indiscutible e que moitas veces menosprezamos —porque como vai alguén dicir "unha paisaxe engaiolante", se ninguén fala así, aínda que quizais a outra opción sexa que non fale, e xa se sabe a que leva iso—.

Para iso serve a norma, para establecer un marco do que carecemos durante demasiado tempo, tanto que xa nos afixemos a non ser merecedores do privilexio de normativizar o conxunto de sons que se nos transmitiron de xeración en xeración. Fue tan largo el duelo que casi lo confundo con mi hogar, que dirían os madrileños Vetusta Morla, cuxas voces tamén soaron no festival —porque si, dos madrileños, aínda que aparquen o coche no porto sen ter en conta a marea, tamén se pode aprender algo—. Vemos o normativo como unha ameaza ante o que consideramos verdadeiramente noso, mais a necesidade de mudar a nosa esencia para compracer, penso eu, é un prexuízo de cada quen, aplicable á lingua, á vestimenta ou ao código de coduta, e derivado do exceso de orgullo que quizais denote certa falta de autoestima e que nos leva a rexeitar, no ímpeto da discusión contra o "ghallegho da RAG", a posibilidade de conxugar as nosas formas coas instrumentais: que non son máis ca iso, un instrumento e non un suplemento. E grazas aos instrumentos, por moito que a algúns lles coste crelo, faise música, e aínda que soe sigho esperándoche no portal dous, primeiro B, digo eu que cando sabes quen te espera, ben que entendes o número de portal.

Noela Rivas